Streven. naar tegenstellingen . .

Interview in NIW - 31 december 2004 - door Ariella Kornmehl
 
Een gesprek met Wanda Reisel over haar laatste boek 'Witte liefde'.

Het artsengezin Reisel doet qua omvang chassidisch aan. God kreeg er echter nooit een plek en voor de Reisels was het jodendom een vorm van humanisme. Wanda Reisel beschouwt haar jood-zijn als een van de kleuren in de grote kleurenpen waarmee we vroeger tekenden. Als je rood indrukte, schreef hij rood. Oftewel: Wanda Reisel is in staat haar liberale jodendom aan en uit te zetten.

Ik sta nogal sceptisch tegenover die mogelijkheid; de aanwezigheid van die kleuren bepaalt tenslotte wat voor pen je bent. Als je die ene kleur niet zou kunnen indrukken, was je een andere pen geweest. Ze blijft het ontkrachten en begint te glimlachen. "Het is heel geruststellend om te denken dat je één persoonlijkheid hebt, maar het is volgens mij verontrustender... We beschikken niet over een vaste kern, eerder over een wisselende identiteit." Ze schenkt twee glazen vol. Ik wil graag over haar zojuist verschenen roman praten, maar blijf nog even stil staan bij haar opmerking over de kleurenpen en de wisselende identiteit.

COCKTAIL
Wat heeft die drang tot verscheidenheid haar uiteenlopende oeuvre tot nu toe opgeleverd? Iedere keer blijkt weer hoe razend goed Wanda Reisel zich in de protagonist weet in te leven. In Baby Storm (I996) is dat een jonge meid, in Een man een man (2000) een man. Beide romans werden genomineerd voor de Libris Literatuurprijs. Alleen haar vroege werk Jacobi's tocht (I986) heeft duidelijk autobiografische kanten. Hoe zit het met de zojuist verschenen roman? De doordringende ogen geven antwoord. De hoofdpersoon blijkt een goede cocktail te zijn van haar gestorven moeder en haarzelf. En ook de omslagfoto van Witte liefde verraadt veel. De beeldschone vrouw die in avondjurk op een veranda voor zich uit. staart, dagdromend over haar minnaar terwijl ze er een keurig gezin op nahoudt, is haar moeder. Witte liefdeis een boek over Curaçao, waar Wanda Reisel werd geboren omdat haar ouders in I948 uit angst voor de Koude Oorlog 'deze keer op tijd weg wilden zijn' - het verhaal van een bewonderenswaardige moeder en een liefdesroman ineen. Vooral dat laatste.

'Verliefdheid heeft te maken met hechten aan' .
Er bestaan liefdeservaringen die nooit wegebben, die tientallen jaren later nog hetzelfde gevoel kunnen oproepen. Intense momenten en verliefdheden zitten opgeslagen in je ziel, aldus Reisel.Ze doelt daarmee niet op erotiek, integendeel; het gaat veel verder dan dat. "Verliefdheid ken ik van jongs af aan als een intense beleving van een band met mensen, ouders, onderwijzers, een joods kleuterklasvriendje; het heeft iets  met hechten aan te maken, 'familie maken' misschien wel, en ook in je opperste concentratie kun je verliefd worden op een onderwerp waarmee je je bezighoudt, dus dat gevoel van verliefdheid staat voot mij voor intensiteit überhaupt. Die intensiteit is een enorme verrijking. Ik beschouw het als een cadeautje van het leven." Reisel koestert het foefje van de natuur, zoals de psycholoog Nico Frijda het noemt. Ze houdt van die liefdeservaringen, die ze ook wel 'bezetenheden' wil noemen, ze zou niet zonder kunnen. "Je eigen drugs zijn", noemt ze. het. Reisel is zich wel bewust van een bijkomstig nadeel: "Je ontwikkelt erg veel kleur en fijngevoeligheid, die weer hand in hand gaan met de ontwikkeling van een overgevoeligheid. Zo ontstaat er vaak  te veel empathie, wat weer een belemmering in het leven kan zijn. Maar misschien is dat wel typisch joods."

GEZIN ALS STUDIEOBJECT
De meeslepende en vooral filmische schrijfstijl vraagt erom dat het boek in één ruk wordt uitgelezen. Na afloop dringt zich onmiddellijk een vraag op: in hoeverre hebben wij recht op het liefdesleven van de moeder? Wanda Reisel heeft er geen moeite mee. "Het is geen privé-onthulling, het is een roman." In het vroege werk sprak ze er nog ongemakkelijk over, nu niet meer. Gezinsleden en gezinsomstandigheden kunnen nu eenmaal bijzonder inspirerend zijn. "Het gezin is ons eerste studieobject. Anders kunnen we ons vak niet beoefenen. Een schrijver in de familie is altijd gevaarlijk. En de schrijver kan geen rekening houden met alle gevoelige zielen om hem heen. Dat moet je leren, langzaam leren. In het begin durf je dat nog wat minder goed."  Reisel benadrukt dat Witte liefde niet het ultieme boek over haar moeder is. Maar ze was wel de drijfveer. "Mijn moeder was een heel intuïtieve vrouw. Daarin heb ik me verdiept tijdens het schrijven. Die raadselachtige intuïtieve kant die ik vroeger alleen maar als zwakte zag, heb ik nu leren waarderen. Mijn bewondering voor mijn moeder botste met haar gebrek aan trots, wat later juist haar kracht bleek te zijn. Om tot die ontdekking te komen, had ik het boek nodig." Hoe langer we praten, des te meer Emma Reisel en romanfiguur Rosa Muller naar mijn indruk samenvallen. Maar dan bespreken we de vorm van de roman, waaruit blijkt ,dat het niet het geval is. . We zijn beland in de doolhof van fictie en werkelijkheid, en concluderen dat de grenzen vaak niet meer zijn aan te geven. En we hebben die.behoefte ook niet. Streeft Reisel ernaar om met het schrijven van romans de realiteit te ontvluchten? Het is eerder andersom. Door middel van fictie slaagt ze erin een andere realiteit te scheppen, een mogelijkheid die kunst biedt. "Ik ben ervan overtuigd dat dingen via mijn verbeelding beter naar boven komen dan wanneer ik feiten moet vertellen. Voor die chaos, de onlogica die dan in me heerst, ben ik niet bang."

ZACHTE MOEDER
Primaire emotionele gevoelens spelen een belangrijke rol in Reisels leven en werk. Ze houdt ervan karakters extreem neer te zetten, Zowel in literatuur als in theaterstukken. Ze streeft naar tegenstellingen. Mensen zonder tegenstellingen in hun karakter vindt ze vreselijk saai. Het zijn juist die tegenstrijdigheden die mensen interessant maken In Witte liefde is de zachte moeder, die speelt en knuffelt met haar dochtertje, ineens in staat haar kind te verlaten. Nuchter, en hard beweert ze dat het kind er wel mee zal leren leven. Het is een scène die de lezer doet schrikken,maar Reisel glimlacht voorzichtig. Dit detail herkent ze zo goed van  haar eigen moeder: "Ze was altijd met de kinderen bezig, maar een enkele keer verscheen er een waas voor haar ogen en dan was ze weg; Echt weg, alsof ze even voor zichzelf koos..." In voorgaande romans werkte Reisel extremen in karakters zodanig uit dat het wel eens surrealistisch aandeed. Dat heeft iets met de drang naar vrijheid te maken, legt ze uit. In het vroege werk hield ze zich nog enigszins aan de dwingende wetten van de literatuur. Later, vooral in Baby Storm, heeft ze zich proberen los te maken van regels en wetten. Zo voert, ze urenlange discussies met redacteuren, omdat ze komma's niet ge- plaatst wil hebben in zinnen waar ze wel horen. Ze weet dat ze er horen, maar ze vindt het niet mooi. Haar tekst heeft een eigen ritme, eigen muziek. Als ze over de interpunctuele problematiek op de uitgeverij vertelt, komt haar rebelse kant goed naar boven.

REDDINGSBOEI
Wanda Reisel komt stoer en eigenzinnig over, maar daarin is ook zij tegenstrijdig. Die verschijning is het vel dat haar moet beschermen. Haar laconieke houding is haar reddingsboei. Als een lange vriendschap wordt verbroken, is ze daar doodziek van. Ze kan er niet tegen. Juist als ze zich aan iemand heeft gehecht, wil ze dat het oneindig lang blijft bestaan. Ze is zich bewust van een algeheel gevoel van kwetsbaarheid, een van de weinige karaktertrekken  die ze als 'heel joods' wil beschouwen. "Dat heeft met  opvoeding te maken." Ze komt uit een heel hecht gezin, waar een verregaande wederzijdse zorgzaamheid normaal was. Een veilig bastion, noemt ze het. Met het idee dat de buitenwereld niet veilig is, dus dat je beter 'hier' kunt blijven, is Reisel grootgebracht. Als je je sterk opstelt, lijk je onkwetsbaar. In het verlengde daarvan ligt het principe om verder niets uit te leggen, niets te verwoorden. Zo ontstaan er geheimen en raadsels die voorkomen in allerlei joodse gezinnen. "Mijn ouders vertelden wel over hun oorlogsjaren, maar op zo'n manier dat zij niet meer dan acteurs waren,ze speelden in een superspannende film." Reële angsten ,werden niet uitgesproken; die moest ze er zelf maar bij bedenken. Nog slechter werd er thuis gecommuniceerd over de omgekomen broer. De oudste zoon van de familie verongelukte op Curaçao. Ineens krijgt Reisels blik iets treurigs. "We zijn een getraumatiseerd gezin. Maar er kon niet over gesproken worden. We werden ervan weggehouden, van de verschrikkelijkste ervaring die ouders kunnen meemaken. Ze wilden ons alleen maar laten zien dat ze vechters waren. Alle pijn werd weggestopt;zo creëerden ze een schijnwereld, die beheerst werd door het idee dat ze zich vooral niet lieten kisten." Reisel kijkt bedachtzaam. Ze hecht juist waarde aan de dialoog; communicatie had het verlies misschien draaglijker gemaakt. Wat dat betreft is de maatschappij er wel op vooruit gegaan: tegenwoordig wordt alles geverbaliseerd. Maar een echt goede balans is nog niet gevonden. "In onze tijd was het een kwestie van zwijgen, tegenwoordig danst men op het lijk."