Voorbeeldige roman, thematisch hecht, veelkleurig uitgewerkt - Rob Schouten - Trouw 27/1/'19

Ontmaskerd

Wanda Reisel kruipt in de huid van Adam Landau, een oplichter die zich 'van valse ballast wil ontdoen'

door: Rob Schouten, Trouw 26/1/2019

Als Adam Landau zich in de Groote Club aan de Amsterdamse Dam bevindt, wordt buiten door terroristen het bekende monument op de Dam opgeblazen. Het is het begin van een verhaal over misdaad en terreur, maar ook over menselijkheid en tederheid, een combinatie die Wanda Reisel wel is toevertrouwd. Ze schrijft immers graag over tegenstrijdigheid als kenmerk van menselijk handelen, al haar personages hebben wel iets paradoxaals; daarin herken je ook de toneelschrijfster die ervoor waakt al te eendimensionale karakters neer te zetten.

Adam Landau, niet toevallig genoemd naar de eerste mens, is een zoeker maar ook een oplichter, hij gaat ervandoor met het geld dat hij beheerde voor een goededoelenstichting. Schurken die gedreven worden door het verlangen geaccepteerd te worden, hebben sinds Kaïn altijd onze literaire belangstelling gehad. Beroemd is 'Ontboezemingen van de oplichter Felix Krull' van Thomas Mann, over een man die zowel toneelspeelt als mensen oplicht, een gouden combinatie natuurlijk.

Ook Adam is een soort acteur. Geplaagd door een wijnvlek in zijn gezicht probeert hij zich in de eerste plaats ten koste van anderen waar te maken, als geslaagde man met onmiskenbaar wat machistische trekjes. Het gaat hem bij het goededoelengeld niet om het geld zelf, maar om de onafhankelijkheid en vrijheid die hij ermee kan verwerven. Hij is een typisch voorbeeld van de opportunist die anderen maar ook zichzelf van alles weet wijs te maken. "Hij koos zijn vrienden niet op grond van sympathie of een vage verwantschap. Hij had er baat bij dat een vriend hem bijstond. Met vrienden oefende je in onverwachte omstandigheden. Je leiderschap en je inventiviteit werden beproefd."

In veel opzichten deed hij mij sterk denken aan de hoofdpersoon van 'Daar komen de vliegen', het miskende meesterwerk van David Pefko uit 2017, gebaseerd op het verhaal van de Amerikaanse meesterfraudeur Bernie Madoff. Reisel schrijft: "Het vermogen van mensen om te liegen of zich te vermommen is groot, kinderen weten het al. Bluf blijkt nuttig gereedschap om je te wapenen tegen macht en misleiding die overal om je heen is."

Maar gedurende Adam Landau's verhaal kom je toch steeds meer op het spoor van zijn gevoeligheden, het schuldgevoel over de dood van zijn moeder, de verstoorde verhouding met zijn jongere broer, zijn ex-vrouw en zijn zoon; zelfs het verleden van zijn Joodse grootvader, die hij nooit gekend heeft, gaat hem aan het hart. Hij wordt kortom almaar menselijker.

Het omgekeerde geldt voor Adams tegenspeelster Lili, die hij in de trein ontmoet en op wie hij hopeloos verliefd wordt. Ze is sterk, sexy, aantrekkelijk maar blijkt aan het einde van het verhaal een meedogenloze femme fatale. Oftewel, niemand is precies wat hij of zij op het eerste gezicht lijkt. Het is deze gestage ontmaskering die Reisel tot in de puntjes beheerst, ook als het om de bijfiguren gaat: Turid de wat stugge, niet bijzonder knappe Noorse vrouw die een toonbeeld van ware liefde en warmte blijkt, de stoere backpackers Axel en Magnus die ruwe jagers lijken maar bij de politie blijken te zitten.

Ontmaskering betekent ook verandering en dat is wat Adams gestorven (door de nazi's geëxecuteerde) grootvader Josef hem zo nu en dan als levensmotto toefluistert, in navolging van Rilke's beroemde dichtregel 'Du musst dein Leben ändern': Gooi je leven om.

Terwijl als door een bizarre #Metoo-koorts in de wereld het een na het andere fallussymbool wordt opgeblazen, het Nelsonmonument op Trafalgar Square, de Toren van Pisa, de Eiffeltoren, is Adam op de vlucht voor die andere ontmaskering, namelijk van hem als fraudeur, eerst naar Shanghai waar de familie Landau wortels heeft en vervolgens naar een eenzame camping in de Noorse bergen. Ook hier weer contrasten, tussen de chaotische wereld van Chinese sloppen en markten (waarin de lezer enige reminiscenties aan Kuifjes Blauwe Lotus-verhaal herkent) en de serene stilte van het Noorse winterlandschap.

Het lijkt wel of Reisel zulke totaal verschillende locaties kiest om haar pen aan alles in de wereld te slijpen. Alleen door zulke tegenstrijdigheden te ervaren kun je tot de kern van je bestaan komen want dat is wat Adam ten slotte ambieert: "Rücksichtslos het pad van de waarheid af lopen, daar is het hem allemaal om te doen geweest. Zich van valse ballast ontdoen. Uitbreken. De essentie van je leven blootleggen. Ja, dat is het, en alleen hijzelf die de regie voert." Adam streeft, en wederom herkennen we daarin de toneelschrijfster, naar een catharsis die hem ook ten deel zal vallen.

Wanda Reisel beoefent in 'Adam', net als in haar vorige boeken, een brede, psychologiserende stijl waarmee ze haar veelkantige protagonisten met genadeloze empathie uittekent. Ze heeft een bijzondere gave om het menselijk tekort en het menselijk lot te verbeelden, vol nuances en gevoel voor paradoxen en contradicties maar vooral toch met rake formuleringen zoals hier, als Adam zijn vermeende verliefdheid voor Lili benoemt: "Maar zo is het toch niet gegaan? Herinneringen kunnen je met onopvallende slordigheid en mistigheid om de tuin leiden, alsof de grote choreograaf daarboven niets beters te doen heeft dan vlak voor je neus een afleidende sluierdans uitvoeren."

'Adam' is het démasqué van de door zichzelf beetgenomen mens. Reisels stijl maar ook haar benadering van het menselijk gedrag heeft iets analytisch; zelfs op de meest emotionele momenten, zoals in de erotische passages, houdt ze haar personages een spiegel voor. Dat levert in 'Adam' een voorbeeldige, rijke roman op, thematisch hecht, maar veelkleurig uitgewerkt.

Voorbeeldige roman, thematisch hecht, veelkleurig uitgewerkt